Rozwiązywanie sporów to nie tylko postępowanie sądowe. Potrzeba koncyliacyjnego radzenia sobie z konfliktami wykształciła wiele alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR od angielskiego alternative dispute resolution). W poprzednich artykułach opisywałem dwie główne alternatywy wobec sądownictwa państwowego – arbitraż oraz mediację. Stanowią one najbardziej rozpowszechnione metody polubownego rozwiązywania sporów. Nie wyczerpują one jednak katalogu sposobów na osiągnięcie polubownego zakończenia konfliktu. Pojawia się bowiem coraz więcej metod, które stanowią alternatywę dla rozwiązywania sporów na drodze sądowej.
ADR bazujące na mediacji i arbitrażu
Niektóre z alternatywnych metod rozwiązywania sporów łączą cechy arbitrażu oraz mediacji. Przykładami są zarówno metoda Med-Arb (ang. Mediation-Arbitration), jak i Arb-Med (ang. Arbitration-Mediation). W katalogu ADR znajdziemy również mediację i arbitraż ostatniej oferty oraz arbitraż z ograniczeniem ryzyka. Jeżeli chcesz lepiej zrozumieć na czym one polegają przeczytaj więcej na temat arbitrażu w artykule Czym jest arbitraż? Jak wygląda postępowanie przed sądem polubownym?
Med-Arb
W przypadku metody Med-Arb, w razie niepowodzenia mediacji, strony zobowiązują się do poddania się pod arbitraż, a mediator staje się często jedynym arbitrem w sprawie. Metoda ta jest jednak krytykowana, gdyż strony mogą nie przejawiać chęci do ustępstw lub wyjawiania mediatorowi tajemnic mając świadomość, że w razie niepowodzenia mediacji, mediator stanie się arbitrem w ich sprawie. Obawy mogą wiązać się z tym, iż okazanie chęci do ustępstw lub wyjawienie tajemnicy mogącej stawiać stronę w niekorzystnym świetle, mogłoby wpłynąć na werdykt arbitra. Rozwiązaniem tego problemu mogłoby być rozdzielenie funkcji mediatora od funkcji arbitra. Może to jednak negatywnie wpływać na ponoszone przez strony koszty.
Arb-Med
Do najciekawszych ADR zaliczyć można z pewnością metodę Arb-Med. W tej metodzie najpierw odbywa się postępowanie arbitrażowe. Wyrok znany jest jedynie sędziom sądu arbitrażowego. Zostaje on oddany do przechowania. Następnie strony przystępują do mediacji, będąc często dużo bardziej skłonne do ustępstw, gdyż postępowanie arbitrażowe mogło obnażyć ich słabości. Strony są także w pełni świadome swej sytuacji procesowej. W przypadku, gdyby mediacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, wyrok z postępowania arbitrażowego zostaje ogłoszony. Metoda ta może okazać się świetnym sposobem na zażegnanie konfliktu, jednak ze względu na swoją złożoność, może zniechęcać wydłużonym czasem rozwiązania sporu oraz zwiększonymi kosztami.
Mediacja i arbitraż ostatniej oferty
W przypadku impasu w mediacjach lub negocjacjach, możliwe jest skorzystanie z pomocniczej metody nazywanej mediacją i arbitrażem ostatniej oferty (ang. Mediation and Last Offer Arbitration), która polega na przedstawieniu arbitrowi ostatecznych propozycji stron. Zadaniem arbitra jest wybranie jednej spośród nich. Celem tej metody jest skłonienie stron do złożenia propozycji bardziej umiarkowanych, które dadzą stronie większą szansę, że arbiter wybierze właśnie jej propozycję. Niekiedy udaje się w ten sposób na tyle zbliżyć stanowiska stron, iż stwierdzić można faktyczne osiągnięcie ugody.
Arbitraż z ograniczeniem ryzyka
Innym możliwym rozwiązaniem, jest przeprowadzenie arbitrażu z ograniczeniem ryzyka (High-Low Arbitration), tj. takiego arbitrażu, w którym strony oczekują rozstrzygnięcia sprawy w podanym przedziale kwotowym bądź też uzgadniają prywatnie przedział, w którym znajdować ma się rozstrzygnięcie, nie mówiąc o nim arbitrowi i korygując ewentualne odchylenia do najbliższej wartości granicznej. Metoda ta umożliwia wydanie orzeczenia, które będzie przewidywalne dla stron.
ENE – wczesna obiektywna ocena sprawy
Inną metodą zaliczaną do ADR jest wczesna obiektywna ocena sprawy – ENE (ang. Elary Neutral Evaluation), polegająca na przekazaniu sprawy do oceny niezależnemu ekspertowi we wczesnym jej stadium. Dysponujący odpowiednim doświadczeniem ekspert, ma za zadanie przedstawić opinie dotyczącą istoty i charakteru sporu, sposobów jego rozwiązania, a czasem prawdopodobnego przebiegu oraz wyniku postępowania sądowego. Opinia ta wykorzystywana jest przez sędziego do oceny czy spór może zostać rozwiązany ugodowo.
Mini-Trial (miniproces)
Kolejna metoda to Mini-Trial, czyli miniproces będący pozorowaną rozprawą sądową. Swoisty trybunał tworzy kadra zarządcza stron sporu oraz neutralny doradca, kierujący i administrujący procesem. Prawnicy stron prezentują swoje argumenty przed trybunałem, a przebieg postępowania jest zredukowany do głównych argumentów i dowodów. Jeżeli strony nie dojdą do porozumienia, neutralny doradca może zostać poproszony o wydanie niewiążącej rekomendacji, czy też opinii związanej z zawarciem ugody tak, by uwzględniała ona rację stron oraz prawdopodobny wyrok, który mógłby zapaść przed sądem.
ODR – rozwiązywanie sporów przez Internet
Na koniec warto omówić metody określane jako ODR (ang. online dispute resolution). Tym mianem można określić ADR prowadzone za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej. Wykorzystywane są one m.in. w sporach związanych z domenami internetowymi, czy też elektronicznymi transakcjami handlowymi. Jednakże coraz częściej dotyczą również spraw niezwiązanych przedmiotowo z siecią Internet. Metody te cechują się szybkością, wygodą i asynchroniczną komunikacją, w której od stron nie oczekuje się natychmiastowej odpowiedzi. Większy dystans między stronami redukuje oddziaływanie negatywnych emocji, a mediator (lub inny pośrednik) może być wybrany niezależnie od uwarunkowań geograficznych.
Metody te krytykowane są jednak za brak komunikacji niewerbalnej, zmniejszone zaufanie stron do informacji otrzymywanych za pośrednictwem sieci, a także trudność w zbudowaniu relacji. Niezwykle istotnym problemem jest również fakt, że jeżeli na początku komunikacji strony pisały do siebie wiadomości w konfrontacyjnym tonie, to z racji tego, iż istnieje możliwość łatwego odtworzenia tych wiadomości, mogą one stwarzać barierę dla osiągnięcia porozumienia w dalszej części negocjacji. Należy pamiętać również o licznych zagrożeniach związanych z poufnością procesu odbywającego się w sieci.
Perspektywy ADR
Współczesna praktyka wykształciła wiele alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR). Być może w przyszłości będzie pojawiać się ich coraz więcej, do czego może przyczynić się rozwój nowoczesnych technologii informacyjnych. Obecnie jednak spory rozwiązywane są głównie z pomocą sądów państwowych bądź polubownych, choć coraz większe znaczenie zaczyna mieć mediacja. Pozwala ona na rozwiązanie sporu przy jednoczesnym zachowaniu dobrych relacji między stronami. Niemniej jednak również inne polubowne metody rozwiązywania sporów mogą odnaleźć swoje miejsce we współczesnej rzeczywistości społecznej, stając się alternatywami dla sądownictwa państwowego.
Bibliografia
Ciszewski J. (red.), Pozasądowe metody rozwiązywania i rozstrzygania sporów gospodarczych, w: Polskie prawo handlowe, LexisNexis, Warszawa, 2011.
Kordasiewicz S., Historyczna i międzynarodowa perspektywa mediacji, w: Mediacje, teoria i praktyka, Gmurzyńska E., Morek R. (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Pieckowski S., Mediacja gospodarcza, Difin, Warszawa, 2015.
