Mediacja nie jest jedyną alternatywą dla sądownictwa państwowego. Wśród metod rozwiązywania sporów, możemy wyróżnić przede wszystkim metody sądowe oraz metody polubowne, nazywane często alternatywnymi metodami rozwiązywania sporów (ADR). Do ADR zaliczam m.in. arbitraż, choć jak pisałem w artykule dotyczącym sądowych i pozasądowych metod rozwiązywania sporów, nie wszyscy są co do tego zgodni. Czym jest arbitraż? Na czym polega i jak przebiega postępowanie arbitrażowe? Jakie są jego skutki? Dlaczego zalicza się go do alternatywnych metod rozwiązywania sporów?
Czym jest arbitraż?
Arbitraż jest co prawda metodą adjudykacyjną (tzn. polega on na wydaniu wiążącego orzeczenia, a nie na dochodzeniu przez strony do porozumienia), jednak występują w nim elementy charakterystyczne dla ugodowego rozwiązywania sporów, jak np. uprawnienie stron do wyboru arbitra oraz określenia przez nie zasad postępowania, jak i zasad, według których spór ma zostać rozstrzygnięty. Możliwe jest również zawarcie ugody przed sądem polubownym. Arbitraż to metoda rozpowszechniona w większości świata. Ma ona szczególne znaczenie przy rozwiązywaniu konfliktów gospodarczych, w szczególności w sporach międzynarodowych.
Sądy arbitrażowe (inaczej sądy polubowne) to sądy prywatne złożone z jednego lub większej liczby arbitrów, których zadaniem jest rozpoznanie i rozstrzyganie sporów, na podstawie woli stron.
Arbitraż z założenia powinien być szybki, elastyczny i odformalizowany, jednak jest on coraz bardziej krytykowany za przejmowanie negatywnych cech sądownictwa państwowego. W wielu przypadkach postępowania arbitrażowe stają się coraz droższe i dłuższe oraz mniej elastyczne, w związku z czym arbitraż może tracić na znaczeniu w stosunku do innych, nieobciążonych tymi problemami metod rozwiązywania sporów.
Podstawa prawna
Postępowanie arbitrażowe, reguluje w polskim porządku prawnym Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.), w art. 1154 – 1217. Wzorem dla tych regulacji było prawo modelowe z 1985 r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym, które zostało opracowane przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ – UNCITRAL. Fakt dostosowania krajowego prawa do tego wzorca, ogranicza ryzyko powiązane ze zróżnicowaniem rozwiązań przyjmowanych na arenie międzynarodowej.
Zapis na sąd polubowny
Aby poddać spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego należy zawrzeć umowę wskazującą przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął, czy też może wyniknąć. Umowa ta jest zapisem na sąd polubowny. Nie może ona naruszać zasady równości stron, gdyż postanowienia takiego zapisu pozostaną bezskuteczne. Fakt, że pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego można poddać spory, które mogą wyniknąć w przyszłości, jest znamienny dla metod polubownych, gdyż oznacza, że strony poddadzą się rozstrzygnięciu arbitrów, nie wiedząc jeszcze jaki spór zaistnieje między nimi, ani której ze stron będzie zależeć na jego jak najszybszym rozstrzygnięciu. Ukazuje to ich dobrą wolę do rozwiązywania wszelkich sporów bez wchodzenia na drogę sądową.
Zapis na sąd polubowny może wskazywać stały sąd polubowny, jako właściwy do rozstrzygnięcia sporu. O ile strony nie postanowią inaczej, wiąże je regulamin tego sądu, obowiązujący w dacie zawarcia zapisu na sąd polubowny. Rozwiązanie to może stanowić pewne ułatwienie dla stron, gdyż stosowanie regulaminu stałego sądu polubownego nie wymaga tworzenia sądu polubownego od podstaw, na potrzeby konkretnej sprawy. Wiązałoby się to z określeniem wielu warunków jego działania, pochłaniając dodatkowy czas i angażując większe środki związane z jego zbudowaniem i obsługą.
Arbitraż a sądownictwo państwowe
Jedną z ważnych kwestii odróżniających arbitraż od typowego sądownictwa jest możliwość wyboru arbitrów. Strony mogą określić liczbę arbitrów, a jeżeli tego nie zrobią, powołuje się sąd polubowny w składzie trzech osób. Arbitrem może być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, bez względu na obywatelstwo. Nie może być nim jednak sędzia państwowy (nie dotyczy to sędziów w stanie spoczynku). Arbitrzy, co do których pojawia się uzasadniona wątpliwość ich bezstronności lub niezależności mogą zostać wyłączeni. Możliwość ich wyłączenia pojawia się również, gdy nie posiadają oni odpowiednich kwalifikacji określonych w umowie stron.
Kolejną istotną różnicę między sądownictwem państwowym a polubownym stanowi możliwość uzgodnienia przez strony zasad i sposobu postępowania przed sądem polubownym, o ile przepis ustawy nie stanowi inaczej. W przypadku braku odmiennego uzgodnienia stron, sąd polubowny ma możliwość, z zastrzeżeniem przepisów ustawy, prowadzić postępowanie w sposób, jaki uzna za właściwy. Nie jest on związany przepisami o postępowaniu przed sądem.
Orzeczenia na zasadach słuszności
Jedną z najistotniejszych, o ile nie najistotniejszą różnicą między arbitrażem a sądownictwem państwowym jest możliwość orzekania przez arbitrów na zasadach słuszności lub na podstawie ogólnych zasad prawa, o ile strony wyraźnie upoważniły do tego sąd polubowny. Jak stanowi art. 1194 § 2 k.p.c.: W każdym jednak przypadku sąd polubowny bierze pod uwagę postanowienia umowy oraz ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego.
Celem orzekania na zasadach słuszności jest łagodzenie rygoryzmu ścisłego stosowania sformalizowanych i sztywnych reguł prawnych. Arbitrzy nie mają jednak dowolności w prowadzeniu sprawy. Są zobligowani do przeprowadzenia postępowania dowodowego oraz do analizy zebranego materiału w zwyczajnym zakresie. Szczególnym przypadkiem ograniczenia orzekania na zasadach słuszności są spory konsumenckie. Zgodnie z art. 1194 § 3 k.p.c.: W przypadku sporów wynikających z umów, których stroną jest konsument, rozstrzyganie sporu według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności nie może prowadzić do pozbawienia konsumenta ochrony przyznanej mu bezwzględnie wiążącymi przepisami prawa właściwego dla danego stosunku.
Wyroki i ugody sądów arbitrażowych
Jeżeli rozpoznanie sprawy zachodzi w ponad jednoosobowym składzie, to orzeczenia zapadają większością głosów, chyba że strony uzgodniły inaczej. Jeżeli arbiter przewodniczący zostanie do tego upoważniony przez strony lub pozostałych arbitrów, może on samodzielnie wydawać orzeczenia w kwestiach proceduralnych. Jeśli nie można osiągnąć wymaganej większości lub jednomyślności, co do rozstrzygnięcia o całości lub części przedmiotu sporu, to zapis na sąd polubowny traci w tym zakresie moc. W przypadku zawarcia ugody przez strony, sąd polubowny umarza postępowanie. Może on również, na wniosek stron, nadać ugodzie formę wyroku.
Wyrok powinien zawierać motywy rozstrzygnięcia oraz wskazywać zapis na sąd polubowny, na podstawie którego został wydany.
Skarga o uchylenie wyroku
Istnieje możliwość wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego do sądu apelacyjnego, na obszarze którego znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny. W przypadku braku takiej podstawy, skargę wnosi się do Sądu Apelacyjnego w Warszawie. W myśl art. 1205 § 1 k.p.c. opisywana wyżej skarga jest wyłączną podstawą uchylenia wyroku sądu polubownego wydanego w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z § 2 tego artykułu, dotyczy to ostatecznego wyroku wydanego przez sąd polubowny, w przypadku gdy strony ustaliły, że postępowanie przed sądem polubownym będzie obejmować więcej niż jedną instancję.
Podstawą skargi, mogą być tylko określone w art. 1206 § 1-2 k.p.c. powody, jak np. brak zapisu na sąd polubowny bądź uzyskanie wyroku za pomocą przestępstwa, czy też sytuacja, gdy w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu (inne możliwe podstawy również znajdują się w wyżej wymienionym artykule). Zgodnie z art. 1211 k.p.c.: Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnięcia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej.
Moc prawna wyroków i ugód arbitrażowych
Jak stanowi art. 1212 § 1 k.p.c.: Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem po ich uznaniu przez sąd albo po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności. W przypadku ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą lub w przypadku wyroku wydanego przez sąd polubowny za granicą, o ich uznaniu lub stwierdzeniu ich wykonalności sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy.
Aspekty międzynarodowe
Istotnym zagadnieniem w przypadku arbitrażu jest ustalenie prawa właściwego do rozstrzygania sporów przy użyciu tej metody. Według R. Wargina, na podstawie Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. (przyjętej i ratyfikowanej przez Polskę), stwierdzić można, że zapis na sąd polubowny oraz wykonanie orzeczenia arbitrażowego powinny podlegać określonemu prawu państwowemu (prawu kraju, w którym odbył się arbitraż), zaś procedura powinna być zgodna z umową stron. W przypadku, gdyby takiej umowy nie było, procedurę należy poddać właściwemu prawu krajowemu. Należy jednak przypomnieć, iż zgodnie z k.p.c. zapis na sąd polubowny jest dokonywany właśnie na drodze umowy, a jego brak jest podstawą do wniesienia skargi o uchylenie wyroku arbitrażowego. Jak podaje dalej R. Wargin, konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym z kwietnia 1961 r. nie liczy się z prawem miejsca arbitrażu, a pierwszeństwo mają reguły procesowe adekwatne do potrzeb stron.
Dzięki temu, że Polska jest stroną konwencji nowojorskiej z 1958 r., istnieje możliwość łatwego egzekwowania wyroku sądów arbitrażowych za granicą, co stanowi niezaprzeczalną zaletę arbitrażu, podobnie jak fakt, że korzysta on z powagi rzeczy osądzonej. Arbitraż stanowi popularną na świecie alternatywę dla sądownictwa państwowego, w szczególności w sporach międzynarodowych. Jest on jednak poddawany krytyce ze względu na upodabnianie się do tradycyjnego sądownictwa, w związku z czym coraz chętniej stosuje się inne metody rozwiązywania sporów, ze szczególnym uwzględnieniem mediacji. Niemniej jednak, wciąż stanowi on najważniejszą obok mediacji alternatywną metodę rozwiązywania sporów.
Bibliografia
Morek R., Wprowadzenie, w: Gmurzyńska E., Morek R. (red.), Mediacje, teoria i praktyka, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Ciszewski J. (red.), Pozasądowe metody rozwiązywania i rozstrzygania sporów gospodarczych, w: Polskie prawo handlowe, LexisNexis, Warszawa, 2011.
Wargin R., Prawo właściwe dla arbitrażu, w: Wojciechowski R. (red.), Mediacje i arbitraż, zagadnienia praktyczne, Wyższa Szkoła Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu, Poznań, 2013.
Ustawa Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. 1964 Nr 43 poz. 296, t.j. Dz.U. 2018 poz. 1360.
Obraz Daniel Bone z Pixabay
