Tym co sprawia, że mediacje są tak atrakcyjną metodą rozwiązywania sporów jest przede wszystkim możliwość wpływania na swój własny los. Zalety mediacji, związane z możliwością samodecydowania o sposobie rozwiązania swojego konfliktu, byłyby jednak nic nie warte bez gwarancji, że mediacja jest z perspektywy stron po prostu bezpieczna. W tym artykule omówimy zasady wpływające na bezpieczeństwo mediacji i dające stronom solidne powody do traktowania mediacji jako bezpiecznej metody rozwiązywania sporów.
Naczelne zasady mediacji
Mediacja jest polubowną metodą rozwiązywania sporów znacznie różniącą się od sądownictwa powszechnego lub arbitrażu. Jej główną zaletą jest możliwość dowolnego kształtowania przez strony stosunków pomiędzy nimi i przyjęcia niemal dowolnego sposobu rozwiązania zaistniałego między nimi sporu. Granicę stanowią jedynie przepisy prawa, zasady etyki i współżycia społecznego. Niemniej jednak swoboda kształtowania relacji między stronami jest ogromna, co jest o tyle istotne, że to strony konfliktu same decydują o swoich sprawach, zamiast pozwalać, by ktoś podejmował arbitralne decyzje o ich losie.
Powyższe jest możliwe dzięki stosowaniu kilku naczelnych zasad mediacji, które umożliwiają stronom wolność wyboru we własnych sprawach. Pisałem na ten temat niedawno w artykule Wolność wyboru w mediacji. Opisane w tamtym tekście zasady to jednak nie wszystko. Mediacja nie mogłaby stać się tak dobrą metodą rozwiązywania sporów, gdyby była oparta tylko na wolności do kształtowania relacji między stronami. Strony muszą mieć bowiem gwarancje, że ta metoda rozwiązywania sporów jest bezpieczna. Poza opisanymi we wspomnianym artykule zasadami dobrowolności, akceptowalności mediatora, odformalizowania, dobrej wiary i autonomii sporu, istnieje również kilka kluczowych zasad, które mogą dawać stronom zwiększone poczucie bezpieczeństwa, dzięki czemu mediacja może służyć celom, które jej przyświecają. Do zasad tych należą zasady:
- poufności,
- bezstronności,
- neutralności,
- profesjonalizmu,
- poszanowania godności stron.
Poufność mediacji
Wybór mediacji jako metody rozwiązywania sporów nie zawsze musi być podyktowany chęcią samodzielnego rozwiązywania problemów lub naprawienia relacji. Czasem strony mogą preferować mediację z prostego względu – mediacja w przeciwieństwie do postępowania sądowego jest poufna.
Poufność wydaje się warunkiem koniecznym zaufania stron wobec siebie nawzajem, wobec mediatora oraz wobec mediacji jako takiej. Gdyby mediacja nie była poufna, strony nie mogłyby czuć się swobodnie, wolałyby przemilczeć niektóre sytuacje, a być może w ogóle nie chciałyby uczestniczyć w mediacji, mimo korzyści z niej płynących.
Co na to przepisy?
Zasada poufności znalazła swoje odzwierciedlenie w przepisach. Zgodnie z art. 1834 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.):
§ 1. Postępowanie mediacyjne nie jest jawne.
§ 2. Mediator, strony i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym są obowiązane zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedziały się w związku z prowadzeniem mediacji. Strony mogą zwolnić mediatora i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym z tego obowiązku.
§ 3. Bezskuteczne jest powoływanie się w toku postępowania przed sądem lub sądem polubownym na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia składane w postępowaniu mediacyjnym.
Granice poufności
Poufność obowiązuje zarówno mediatora, strony, jak i inne osoby (np. pełnomocników stron). Mediator i inne osoby mogą zostać zwolnione z obowiązku zachowania tajemnicy, tylko w przypadku, gdy strony tak zdecydują. To właśnie strony mają kontrolę nad tajemnicą mediacji. Kontrola ta nie jest jednak bezwzględna.
Przepisy prawa karnego karnego nakładają w pewnych przypadkach obowiązek informowania odpowiednich służb o popełnieniu niektórych przestępstw. Nie wchodząc w tym miejscu w akademickie rozważania, należy stwierdzić, że z prawnego i moralnego punktu widzenia poufność mediacji nie może być ważniejsza niż ludzkie życie i zdrowie. Mediator ma obowiązek powiadomić służby np. o zabójstwie, gwałcie lub zamachu terrorystycznym, nie bacząc na poufność mediacji. Nie licząc jednak tak skrajnych przypadków, mediacja nakłada na mediatora i inne osoby biorące udział w mediacji obowiązek zachowania poufności.
Gwarancja poufności jest w przypadku mediatora dość mocna, gdyż nie może on być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji.
A co ze stronami sporu? Bezskuteczne jest powoływanie się przed sądem lub sądem polubownym na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia. Nawet jeśli strona spróbuje je wykorzystać, nie przyniesie to zamierzonego przez nią efektu. Mankamentem przepisów jest brak bezskuteczności powoływania się również na fakty, o których strony dowiedziały się podczas mediacji, choć można spróbować rozwiązać ten problem poprzez odpowiednią umowę między stronami.
Dlaczego poufność mediacji jest tak ważna?
Nie ulega jednak wątpliwości, że poufność jest jednym z najważniejszych obowiązków mediatora. Nie jest ona ograniczona w czasie, w związku z czym strony mogą wymagać od mediatora, że nigdy nie wyjawi tego, czego dowie się podczas mediacji. Ta zasada jest podstawą, na której można budować porozumienie. Dzięki poufności strony chętniej przystąpią do mediacji (czasami już sam fakt upublicznienia sporu poprzez postępowanie sądowe byłby szkodliwy dla stron), a podczas niej będą bardziej skore do otwartej rozmowy, mającej na celu poszukiwanie rozwiązań.
Bezstronność mediatora
Inna kluczową zasadą mediacji jest bezstronność mediatora. Oczywiście nikt nie chciałby uczestniczyć w mediacji, wiedząc że mediator otwarcie sprzyja drugiej stronie sporu.
Absolutnie niedopuszczalne są wszelkie przejawy dyskryminacji stron przez mediatora, niezależnie czy dyskryminacja ma u swego podłoża płeć, wiek, orientacje seksualną, pochodzenie, czy jakąkolwiek inną cechę. Oczywiście należy z rozwagą podchodzić do różnic między stronami. W pewnych sytuacjach danie więcej czasu na wypowiedź osobie jąkającej się lub zestresowanej na tyle, że trudno jej mówić, nie będzie stanowiło złamania zasady bezstronności. Niemniej jednak takie sytuacje nie mogą być powodem do faworyzowania strony, która wydaje się mediatorowi słabsza.
Zasada bezstronności znajduje swój wyraz w art. 1833 k.p.c.:
§ 1. Mediator powinien zachować bezstronność przy prowadzeniu mediacji.
§ 2. Mediator niezwłocznie ujawnia stronom okoliczności, które mogłyby wzbudzić wątpliwości co do jego bezstronności.
Mediator zobowiązany jest nie tylko do bezstronności, ale również do ujawnienia stronom okoliczności, które mogłyby budzić wątpliwości w tym zakresie. Nie oznacza to konieczności automatycznego wyłączenia się ze sprawy. Ostatecznie to strony decydują czy zgadzają się na osobę mediatora. Ważne by zostały poinformowane o wszystkim co mogłoby wzbudzić wątpliwość w tym zakresie.
Jeśli w trakcie mediacji, mediator stwierdziłby, że nie jest w stanie zachowywać bezstronności, nie powinien on dalej prowadzić takiej mediacji. Konieczne wydaje się w takim przypadku poinformowanie stron o utracie bezstronności przez mediatora.
Neutralność mediatora
Często w potocznym rozumieniu tych zasad, bezstronność mediatora jest utożsamiana z jego neutralnością. Nie są one jednak tożsame. Bezstronność dotyczy braku interesu we wspieraniu którejś ze stron. Neutralność zaś oznacza brak interesu w jakimkolwiek konkretnym sposobie zakończenia konfliktu. Oznacza więc ona brak powiązań z przedmiotem sporu, a nie ze stronami.
Sporym problemem w tym kontekście wydaje się powiązanie wynagrodzenia mediatora z osiągnięciem ugody. Takie praktyki należy uznać za bardzo szkodliwe, gdyż mogą one skłaniać mediatora do prób zawarcia ugody za wszelką cenę. W wielu przypadkach byłoby to sprzeczne z rzeczywistą wolą stron, a czasem również z ich interesem. Powiązanie wynagrodzenia mediatora z efektem mediacji zdaje się więc godzić w zasadę neutralności mediatora.
Zasada ta nie znalazła swojego odzwierciedlenia w przepisach. Niemniej jednak każdy profesjonalny mediator winien ją respektować, gdyż stanowi ona jeden z fundamentów etyki zawodowej mediatora. Wydaje się, że również w kwestii neutralności mediator powinien poinformować strony o okolicznościach budzących wątpliwości co do jej zachowania, w jeśli ją straci, powinien wyłączyć się z prowadzenia mediacji.
Profesjonalizm mediatora
Bezstronność i neutralność zapewniają stronom poczucie bezpieczeństwa rozumiane w tym sensie, że strony mogą ufać intencjom mediatora. Zachowanie zasady profesjonalizmu powoduje zaś zwiększenie poczucia bezpieczeństwa stron w tym sensie, że mogą one ufać kompetencjom mediatora.
W największym skrócie należy stwierdzić, że profesjonalny mediator powinien nie tylko posiadać odpowiednie umiejętności interpersonalne, ale także doskonale znać procedurę mediacji oraz rozumieć skutki prawne prowadzenia mediacji i zawarcia ugody. W sprawach, w których jest to konieczne, mediator powinien posiadać odpowiednią specjalizację lub wiedzę z zakresu tematyki dotyczącej przedmiotu sporu.
Profesjonalny mediator powinien odmówić prowadzenia mediacji, jeżeli ze względu na złożoność sprawy, nie mógłby dać stronom rękojmi prawidłowego prowadzenia mediacji w ich konkretnej sprawie. W takiej sytuacji może on np. zaproponować stronom innego mediatora lub zaproponować udział pełnomocników. Nie powinien on prowadzić spraw, co do których jest przekonany, że nie będzie w stanie udzielić stronom wystarczającej pomocy. Przepisy stawiają przed mediatorami dość małe wymogi formalne, w związku z czym mediatorzy powinni sami być świadomi swoich granic i nie przekraczać ich.
Więcej na temat osoby mediatora i jego kompetencji przeczytasz w artykule Kim powinien być mediator?
Bezpieczeństwo mediacji – czy strona w mediacjach może czuć się bezpiecznie?
W literaturze wymienia się też zasadę poszanowania godności stron. Chodzi tu o odnoszenie się przez mediatora z szacunkiem do każdej ze stron, z poszanowaniem jej godności. Mediator powinien również dbać, by strony odnosiły się do siebie w sposób nie godzący w godność którejkolwiek z nich. Niedopuszczalne są również wszelkie akty przemocy.
Czy mediacja prowadzona według tych zasad może być uznana za bezpieczną? Na to pytanie każdy musi odpowiedzieć sobie sam, decydując czy skieruje sprawę do sądu, czy spróbuje rozwiązać ją poprzez mediację. Spróbuj przemyśleć jak na Twoje poczucie bezpieczeństwa wpływa fakt, że podczas mediacji Twoja godność powinna być szanowana, mediator powinien być bezstronnym i neutralnym profesjonalistą, a całe postępowanie powinno pozostać poufne?
To oczywiście sytuacja idealna i w pewnych przypadkach mogą zdarzać się przykre niespodzianki. Nie każdy mediator okaże się prawdziwym profesjonalistą i nie każda ze stron sporu przystąpi do mediacji z czystymi intencjami. Niemniej jednak, naczelne zasady mediacji, które wyznaczają w znacznym stopniu jej przebieg, mają na celu w dużej mierze zapewnienie Ci komfortu i poczucia bezpieczeństwa. Nie zawsze można wszystko przewidzieć i nic nie jest w stu procentach bezpieczne. Niemniej jednak, zachowanie podstawowych zasad mediacji znacznie zwiększa bezpieczeństwo jej uczestników, na różnorodnych płaszczyznach.
Bibliografia
Binsztok A. (red.), Sztuka skutecznego prowadzenia mediacji – zagadnienia prawne i ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2012.
Kalisz A., Mediacja jako forma dialogu w stosowaniu prawa, wyd. Difin, Warszawa, 2016.
Łukasiewicz J. M., Naczelne zasady mediacji, w: Arkuszewska A. M., Plis J. (red. nauk.), Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych, Wolters Kluwer SA, Warszawa, 2014.
Pieckowski S., Mediacja gospodarcza, Difin, Warszawa, 2015.
Waszkiewicz P., Zasady mediacji w: Mediacje, teoria i praktyka, Gmurzyńska E., Morek R. (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego., Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296, t.j. Dz.U. 2020 poz. 1575.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny., Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93, t.j. Dz.U. 2020 poz. 1740.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny., Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553, t.j. Dz.U. 2020 poz. 1444.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego., Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555, t.j. Dz.U. 2021 poz. 534.
