Etyka jest jednym z najważniejszych zagadnień związanych z mediacją. Zazwyczaj w dyskusjach o mediacji kładzie się nacisk na aspekty prawne lub psychologiczne. Dylematy moralne są jednak nie mniej ważnym problemem. Etyka w mediacjach kojarzy się przede wszystkim z etyką zawodową mediatorów lub etyką zawodów prawniczych. Rozważając problematykę etyki w mediacjach nie powinno się jednak pomijać perspektywy stron konfliktu. Od podejścia etycznego stron zależy bowiem nie tylko sukces tej lub innej mediacji, lecz również budowanie w społeczeństwie kultury dialogu.
Świadomość celów mediacji warunkiem jej skuteczności
Problemy pojawiające się podczas prowadzenia mediacji mogą wynikać z wielu czynników. Mogą mieć one charakter psychologiczny, czasem niezależny od dobrej woli stron – mogą mieć również naturę etyczną, wynikając z instrumentalnego traktowania mediacji i działania w złej wierze. Mogą również wynikać po prostu z niewiedzy dotyczącej sensu i celów mediacji, co może powodować pewne zachowania, które łatwo można uznać za naganne etycznie, choć wcale nie muszą takie być, gdyż u ich podstaw tkwić może właśnie niewiedza, a nie zła wola.
Strony konfliktu, w szczególności te które po raz pierwszy uczestniczą w mediacji, mogą być nieświadome jej celów oraz towarzyszącej jej idei rozwiązywania sporów w sposób ugodowy. Mogą one np. wymagać od swoich pełnomocników zaangażowania w walkę oraz zapewnienia wygranej, co stoi w sprzeczności z istotą mediacji. Dlatego też tak ważną rolę w uświadamianiu stron co do istoty i celów mediacji powinni odgrywać właśnie ich pełnomocnicy. Więcej na ten temat pisałem w artykule Pełnomocnicy i sędziowie a mediacja.
Odpowiednie uświadomienie i przygotowanie stron przez pełnomocników może w istotny sposób wpływać na wynik mediacji, gdyż już przystępując do niej, strony będą wiedziały w czym dokładnie biorą udział. Niemniej jednak uświadamianie stron czym jest mediacja i czemu ma służyć to w praktyce przede wszystkim zadanie mediatorów. Zdaniem A. Winiarskiej i P. Waszkiewicza, to przed mediatorem stoi zadanie uwrażliwienia stron na różnice pomiędzy mediacją, a postępowaniem sądowym. Trudno się z tym nie zgodzić, gdyż w praktyce nierzadko właśnie tak to wygląda.
Odpowiedzialność stron mediacji za przestrzeganie norm etycznych
Obowiązki pełnomocników i mediatorów nie zwalniają jednak stron z odpowiedzialności za własne działania. Niezależnie od tego czy strona jest reprezentowana przez pełnomocnika, czy też występuje w mediacji samodzielnie, dobrym zwyczajem powinno stać się zapoznanie z podstawowymi zasadami mediacji, aby możliwe było zrozumienie istoty i celu procesu, w którym strona będzie uczestniczyć. Niezrozumienie podstawowych zasad mediacji oraz roli mediatora w tym postępowaniu może bowiem prowadzić do wielu nieporozumień, skutkujących fiaskiem mediacji.
Jakich zachowań unikać podczas mediacji?
Strony odpowiednio świadome istoty mediacji mają szanse podjąć odpowiednie decyzje w przypadku wątpliwości moralnych. Niestety nie zawsze decyzje te są słuszne.
Jako przykłady wątpliwych moralnie zachowań A. Winiarska i P Waszkiewicz wymieniają stosowanie rozmaitych gróźb (w tym zerwania negocjacji), ostentacyjne wychodzenie ze spotkania, czy też próby wykorzystywania szczerości jednej strony przez drugą. Nietrudno również wyobrazić sobie sytuację, w której silniejsza i lepiej przygotowana strona niejako wymusza ugodę na stronie słabszej i gorzej przygotowanej. Możliwości reagowania na takie sytuacje przez mediatora oczywiście istnieją, choć mogą być ograniczone przez przepisy prawa, zasady mediacji lub etykę zawodową mediatora.
Niektóre strony mogą podchodzić do mediacji z nieczystymi intencjami, mając na celu uzyskanie informacji, które dadzą im pewne korzyści. O ile stosowanie gróźb (nie chodzi tu o groźby karalne, które są jednoznacznie niedopuszczalne), czy też ostentacyjne wychodzenie ze spotkania wydają się niekulturalne i nieeleganckie, choć mogą stanowić element strategii negocjacyjnej (nacechowanej niestety dużą dawką manipulacji), o tyle uczestnictwo w mediacji jedynie w celu wykorzystania szczerości drugiej strony wydaje się niedopuszczalne i w żadnym stopniu nieusprawiedliwione. Co prawda stron nie obowiązują kodeksy etyczne, jak w przypadku mediatorów i profesjonalnych pełnomocników, jednak nie oznacza to, że nie obowiązują ich żadne zasady moralne. Przede wszystkim strony powinny pamiętać, że mediacja służy osiągnięciu porozumienia. Winno to stanowić główne kryterium ich działań.
Źródła zasad etycznych
W swoich decyzjach strony powinny również respektować przepisy prawa, a także przyjęte zasady współżycia społecznego. Przykładowo strony będące przedsiębiorcami powinny w szczególności wziąć pod uwagę przepisy o nieuczciwej konkurencji i wypracowane przez wieki dobre praktyki prowadzenia biznesu. Rodzice powinni zaś brać pod uwagę przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a także zasady etyczne, które są przez nich uznawane, niezależnie od ich źródła. Niedopuszczalne są działania na szkodę interesu społecznego w przypadku przedsiębiorców, czy też na szkodę dziecka w przypadku rodziców.
Oczywistością wydaje się, że niedopuszczalne są wszelkie formy przemocy, gróźb karalnych, czy też próby dokonywania oszustw lub jakiegokolwiek łamania prawa. Strony nie powinny również godzić w podstawowe zasady mediacji, np. próbując naruszać bezstronność lub neutralność mediatora. Prawo, uniwersalne zasady etyczne i podstawowe zasady mediacji, powinny wyznaczać granice dopuszczalnych zachowań stron.
Dalekosiężne skutki
Podejmując się działań nieuczciwych względem drugiej strony lub mediatora, uczestnicy mediacji powinni być świadomi, że mogą przyczynić się do zahamowania rozwoju mediacji, jako metody rozwiązywania sporów. Instrumentalne jej wykorzystywanie szkodzi więc nie tylko innym uczestnikom tej konkretnej mediacji, lecz również mediacji jako takiej.
Normy zachowań – etyka w mediacjach
Nie sposób odgadnąć intencji stron przed ich przystąpieniem do mediacji. Dlatego też na mediatorach, pełnomocnikach stron, a także sądach ciąży odpowiedzialność edukowania stron co do roli, znaczenia i charakteru mediacji. W przypadku, gdy stronie nie odpowiada rozwiązanie sporu w formule mediacji, jej prowadzenie wydaje się bowiem bezzasadne. Ostateczna decyzja należy jednak do stron. Zachowania stron zarówno podczas przystępowania do mediacji jak i w jej trakcie nie są normowane kodeksami etycznymi. Strony powinny być jednak świadome istnienia pewnych wzorców zachowań podczas mediacji, opartych na wzajemnym szacunku i godności stron konfliktu oraz mediatora.
Na szczególną uwagę w tym kontekście zasługują naczelne zasady mediacji, w tym zasada poszanowania godności wszystkich uczestników mediacji oraz zasada dobrej wiary. Nie są to tylko puste reguły. Ich egzekwowanie możliwe jest w oparciu o stosowne przepisy prawa. Należy np. zwrócić uwagę, że Kodeks cywilny w art. 72 § 2 stanowi, iż:
Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.
W związku z tym przepisem, należy przypomnieć, że mediacja jest formą moderowanej negocjacji. Zasadnym wydaje się więc rozpatrywanie jej przez analogię właśnie do negocjacji. Zdaniem P. Sobolewskiego dopuszczalne będzie skorzystanie z tego przepisu, gdyż mediacja i negocjacje mają wiele wspólnych cech. Odpowiedzialność przedkontraktowa (łac. culpa in contrahendo i wina w kontraktowaniu) stanowi jego zdaniem instrument kompensacji uszczerbków, wynikających z procesu zawierania umowy. Można w związku z powyższym zastosować ją do mediacji.
Podsumowanie
Uczestnictwo w mediacjach nie wiąże się dla stron z przestrzeganiem skomplikowanych prawideł etycznych. Wystarczy respektowanie podstawowych zasad mediacji (po uprzednim zapoznaniu się z nimi), przepisów prawa, a także elementarna uczciwość. Umożliwia to stronom podejście do mediacji z zamiarem zakończenia sporu w ugodowy sposób, bez dodatkowych nieuczciwych intencji. Takie podejście daje nadzieję na rozwiązanie sporu, a także zachowanie relacji pomiędzy stronami, co ma szczególnie istotne znaczenie w przypadku sporów rodzinnych, gospodarczych i wszystkich tych, w przypadku których zachowanie dobrych relacji może być celem ważniejszym nawet od samego zawarcia ugody.
Bibliografia
Binsztok A. (red.), Sztuka skutecznego prowadzenia mediacji – zagadnienia prawne i ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2012.
Sobolewski P., Skutki prawne umowy o mediację, Przegląd Prawa Handlowego, 2007, nr 8.
Winiarska A., Waszkiewicz P., Kwestie etyczne w mediacji, w: Mediacje, teoria i praktyka, Gmurzyńska E., Morek R. (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Image by Jackson David from Pixabay
