Rodzaje i cele mediacji

W związku z naczelnymi zasadami mediacji – zasadą elastyczności i zasadą autonomii sporu – wykształciły się różne formy i rodzaje mediacji. Bogactwo możliwości jakie daje mediacja sprawia, że istnieje wiele rodzajów mediacji, odmiennych ze względu na tryb jej prowadzenia, czy też przedmiot sporu. Cele jakie przyświecają mediacji zależne są od tego, z jakim rodzajem mediacji mamy do czynienia. Konieczne wydaje się usystematyzowanie tych zagadnień. W niniejszym artykule przedstawię rodzaje mediacji według różnorodnych kryteriów podziału oraz odpowiem na pytanie o cele przyświecające mediacji.

Rodzaje mediacji

Mediacje można dzielić ze względu na różnorodne kryteria, np.:

• przedmiot i charakter sporu,
• miejsce zamieszkania stron sporu,
• podstawę prowadzenia mediacji,
• dobrowolność mediacji,
• rola mediatora w mediacji,
• cele mediacji.

Przedmiot i charakter sporu

Jednym z możliwych kryteriów podziału mediacji jest przedmiot sporu. Mediacje prowadzić można w sporach dotyczących wielu sfer działalności człowieka. Wskazać można m.in. następujące rodzaje mediacji:

• cywilne,
• rodzinne
• gospodarcze,
• karne,
• w sprawach nieletnich,
• w stosunkach pracy,
• administracyjne,
• skarbowe,
• w sporach akademickich (nie chodzi tu o spory natury naukowej, lecz o spory związane z funkcjonowaniem uczelni),
• w sporach ubezpieczeniowych.

Powyższe przykłady nie stanowią oczywiście katalogu zamkniętego. Ze względu na przedmiot sporu można by wymienić tak wiele rodzajów mediacji, jak wiele jest dziedzin życia, w których można popaść w konflikt i zakończyć go poprzez ugodę.

Miejsce zamieszkania/siedziby stron konfliktu

Ze względu na miejsce zamieszkania stron, wyróżnić można szczególny rodzaj mediacji – mediacje transgraniczne, które ze względu na kryterium miejsca zamieszkania/siedziby należałoby przeciwstawić mediacjom krajowym. Z mediacjami krajowymi mamy do czynienia, gdy obydwie strony mieszkają lub mają siedzibę na terenie tego samego kraju, natomiast mediacje transgraniczne to mediacje w sporach ze stronami pochodzącymi z różnych krajów.

Podstawa prowadzenia mediacji

Mediacje podzielić można także ze względu na podstawę ich prowadzenia. W zależności od przedmiotu i charakteru mediacji, różne mogą być podstawy jej prowadzenia.

Podstawa mediacji w sprawach cywilnych

W szeroko pojętych mediacjach cywilnych (a więc również w sprawach rodzinnych i gospodarczych), mediacja może być prowadzona w oparciu o zasadniczo dwie różne podstawy. Wynika to z art. 183¹ § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym:

 Mediację prowadzi się na podstawie umowy o mediację albo postanowienia sądu kierującego strony do mediacji. Umowa może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację, gdy druga strona złożyła wniosek, o którym mowa w art. 183⁶ § 1.

Wspomniany w treści powyższego przepisu art. 183⁶ § 1 k.p.c. stanowi, że:

Wszczęcie mediacji przez stronę następuje z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z dołączonym dowodem doręczenia jego odpisu drugiej stronie.

Na tej podstawie możemy więc wyróżnić następujące rodzaje mediacji:

• mediację prowadzoną na podstawie postanowienia sądu kierującego strony do mediacji,
• mediację prowadzoną na podstawie umowy o mediacje,
  • w tym w przypadku mediacji prowadzonych na podstawie wniosku o mediację.

Powyższy podział nie odbiega od proponowanych w literaturze. Przykładowo S. Pieckowski, według kryterium stosunku do postępowania sądowego, dzieli mediację na:

• konwencjonalną (inicjowaną przez strony), zwaną także mediacją umowną lub pozasądową,
• w trakcie postępowania sądowego (inicjowaną przez sąd).

Podobny podział proponuje E. Gmurzyńska (podział na mediację umowną zwaną też kontraktową oraz mediację sądową) zwracając jednocześnie uwagę na dość powszechny jej zdaniem pogląd, że szerokie zastosowanie zinstytucjonalizowanych mediacji zwiększa ich formalizm. Wpisanie mediacji do procedury sądowej, czy też administracyjnej powoduje
w jej opinii zwiększenie nacisków instytucjonalnych na mediatorów i strony, w kierunku zawarcia ugody.

Podstawa mediacji w innych rodzajach spraw

Warto zwrócić uwagę, że opisany wyżej podział dotyczy mediacji prowadzonych w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, celem ukazania istoty kryterium podstawy prowadzenia mediacji.

To jednak tylko pewien wycinek spraw, które mogą zostać rozwiązane na drodze mediacji. Inne rodzaje spraw będą miały odmienne regulacje w tym zakresie. Przykładowo w sprawach przed sądami administracyjnymi, mediacja może być prowadzona w oparciu o wniosek skarżącego lub organu, złożony przed wyznaczeniem rozprawy, a także mimo braku wniosku stron o przeprowadzenie takiego postępowania.

Odmienne podstawy będą występować na gruncie postępowań administracyjnych (czyli zanim sprawa trafi do sądu). Jeszcze inne podstawy prowadzenia mediacji będą występować w mediacjach pracowniczych, karnych itd.

Dobrowolność mediacji

S. Pieckowski dzieli mediacje według kryterium dobrowolności na mediacje dobrowolne (zależne tylko od swobodnej woli stron) oraz obligatoryjne (zależne od decyzji sądu) podając jako przykład tych drugich skierowanie stron do mediacji lub na spotkanie informacyjne. W polskim systemie prawnym, strony nie muszą jednak uczestniczyć w mediacji, a udział w spotkaniu informacyjnym, które poprzedza mediacje trudno traktować jako obligatoryjność samej mediacji.

E. Gmurzyńska zauważa, że mediacje kontraktowe (pozasądowe) charakteryzują się tym, że strony przystępują do nich na zasadzie całkowitej dobrowolności, natomiast przystąpienie do mediacji sądowych może mieć charakter obowiązkowy, czy też quasi-obowiązkowy. Jak pisze autorka, w niektórych krajach strona ma obowiązek przystąpienia do mediacji i podjęcia próby negocjacji, gdy sąd skieruje sprawę do mediacji.

W zgodzie z zasadą swobody umów oraz bez uszczerbku dla konstytucyjnego prawa do sądu, można też wyobrazić sobie sytuację, w której przystąpienie do mediacji jest obligatoryjne ze względu na podpisane przez strony porozumienie, że ewentualne spory między nimi będą w pierwszej kolejności rozwiązywane przy pomocy mediacji.

Rola mediatora w mediacji

Kolejnym kryterium wyróżnianym w literaturze jest rola jaką mediator pełni w procesie mediacji. Jest to jedno z najważniejszych kryteriów podziału mediacji, w szczególności przez wzgląd na etyczny wymiar roli pełnionej przez mediatora. Podział ten stworzył L. Riskin, wyróżniając dwa podstawowe rodzaje mediacji – facylitatywną oraz ewaluatywną.

Mediacja facylitatywna

A. Kalisz nazywa mediację facylitatywną mediacją proceduralną, natomiast mediację ewaluatywną nazywa mediacją merytoryczną. Jak pisze, w mediacji facylitatywnej zakłada się jak najmniejszą interwencję mediatora w spór. Mediator nie wydaje stronom poleceń i nie udziela porad, nie prezentuje swojego punktu widzenia. Nie przedstawia on również opinii na temat rozwiązania sporu, czy prognoz na temat potencjalnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. W modelu mediacji facylitatywnej, mediator przede wszystkim moderuje komunikację między stronami oraz pomaga w formułowaniu przez strony stanowisk, oczekiwań, propozycji rozwiązań, a także w zredagowaniu treści porozumienia, tak by nie naruszyło granic prawa.

J. Plis zwraca uwagę, że w mediacji facylitatywnej (klasycznej) mediator nie dokonuje oceny sytuacji faktycznej i prawnej, a także nie ingeruje w treść ugody, nawet w wypadku, gdy między stronami pojawi się asymetria. Mediator doskonali techniki rozwiązania sporu, m.in. dzięki technikom eliminacji negatywnych emocji. Według Plisa w mediacji facylitatywnej wychodzi się z założenia, że współpracując ze sobą, strony mogą dojść do rozwiązania konfliktu same, przy pomocy osoby neutralnej. Stawia jednak warunek, że strony okażą się kreatywne oraz że będą skłonne do współpracy. Mediator ma jego zdaniem być w tym modelu inspiratorem, kontrolerem i w pewnym stopniu moderatorem, aktywnie czuwając nad przebiegiem mediacji i odpowiadając za stronę organizacyjną.

Mediacja ewaluatywna

Drugi rodzaj mediacji wyróżniony przez L. Riskina, cechuje się odmiennym podejściem do roli mediatora w procesie mediacji.

Zgodnie z ujęciem A. Kalisz w mediacji ewaluatywnej (zwanej przez nią także mediacją merytoryczną) mediator ma możliwość znacznej interwencji. Wydaje on opinie co do słabych i mocnych stron całej mediacji (nie chodzi tu o jej poszczególnych uczestników), a także doradza, umiejętnie zadając pytania. Uczestniczy on w przygotowaniu porozumienia od strony merytorycznej. Ma także możliwość, aby zaproponować własny projekt rozwiązania sporu, uwzględniając interesy obydwu stron. Ingerencja mediatora w spór miałaby mieć oparcie w przewidywanym wyniku potencjalnego postępowania sądowego, a nie w przyznawaniu przez mediatora racji którejś ze stron.

Według J. Plisa mediacja ewaluatywna (nazywana także ocenną) spotyka się z krytyką, gdyż (jak twierdzą krytycy) stosowanie tej formy mediacji może prowadzić do faworyzowania którejś ze stron.

Krytycy przeciwni wyróżnianiu mediacji ewaluatywnej jako rodzaju mediacji, twierdzą zaś, że mediacja ewaluatywna to jedynie styl prowadzenia mediacji, a nie jej rodzaj. Uważają oni, że mediator nie powinien przedstawiać stronom koncepcji rozwiązaniu sporu, ani sugerować kto wygra. Mediator powinien ich zdaniem zachować neutralność, nie starając się być arbitrem.

Można również wyróżnić grupę realistów, którzy nie widzą przeszkód, by w mediacji klasycznej pojawiały się elementy mediacji ewaluatywnej, gdyż dobrowolności i autonomii stron powinny bronić odpowiednie przepisy, a także normy natury etycznej.

Mediacja facylitatywna i ewaluatywna w przepisach polskiego prawa

S. Pieckowski wyróżnia trzy poglądy na temat mediacji facylitatywnej i ewaluatywnej. Zgodnie z pierwszym z nich mediacja facylitatywna jest jedynym dopuszczalnym modelem mediacji, zgodnie z drugim mediacja ewaluatywna jest modelem optymalnym, natomiast trzeci pogląd wyraża się w przekonaniu, że obydwa modele mogą i powinny być stosowane łącznie, w zależności od potrzeby oraz fazy postępowania, kompetencji mediatora, a także zgody stron.

Rozwiązanie zgodne z ostatnim z przytoczonych poglądów, jak się zdaje, przyświecało polskiemu ustawodawcy, który w art. 183^3a sformułował normę, zgodnie z którą:

Mediator prowadzi mediację, wykorzystując różne metody zmierzające do polubownego rozwiązania sporu, w tym poprzez wspieranie stron w formułowaniu przez nie propozycji ugodowych, lub na zgodny wniosek stron może wskazać sposoby rozwiązania sporu, które nie są dla stron wiążące.

Takie rozwiązanie zasługuje w mojej opinii na aprobatę, gdyż pozwala stronom na zachowanie pełnej autonomii sporu, przy jednoczesnej możliwości skorzystania z większej pomocy mediatora w sytuacji impasu w negocjacjach.

Cele mediacji

Ostatnim kryterium podziału mediacji jest jej cel.

S. Pieckowski proponuje podział na:

• mediację transformatywną (mediację o walorze edukacyjnym opartą na przyszłych relacjach stron),
• mediację rozwiązującą spór (mediacja ta opiera się na istniejących interesach i oczekiwaniach stron).

Mediacja transformatywna

Według J. Plisa między tymi dwoma rodzajami mediacji nie ma sprzeczności. Nastawienie na rozwiązanie sporu nie wyklucza moralnej transformacji stron. Celem mediacji transformatywnej jest bowiem zmiana charakteru relacji powstałych poprzez konflikt. Mediacja transformatywna oparta jest na założeniu, że zaangażowanie w konflikt powoduje u stron zniechęcenie do wszystkich i wszystkiego. Ten rodzaj mediacji ma za zadanie wzmocnić strony poprzez przywrócenie im siły, wartości, wiary oraz zdolności do samodzielnego rozwiązywania problemów. Kolejnym zadaniem tego rodzaju mediacji jest zrozumienie położenia, problemów oraz odczuć drugiej strony. Istotą mediacji transformatywnej w ujęciu J. Plisa jest umożliwienie stronom transformacji oraz rozwoju moralnego.

Mediator odgrywać ma rolę drugorzędną, gdyż strony samodzielnie mają wypracować zasady, a także cele mediacji, odpowiadając za jej przebieg. Mediator ma unikać sugerowania propozycji rozwiązania sporu ograniczając się do zdefiniowania spornych kwestii. Nie kieruje on również rozmowami.

A Kalisz twierdzi, że taka mediacja jest najbardziej ryzykowna z punktu widzenia neutralności i braku zaangażowania mediatora, jednak nie tylko nie narusza idei mediacji, lecz wręcz realizuje ją najpełniej, pod warunkiem, że zmiany w widzeniu sytuacji nie są wynikiem presji mediatora, lecz refleksji stron.

Mediacja humanistyczna

Zdaniem J. Plisa mediację transformatywną (pod względem tego, że strony stają się otwarte na sytuację oraz potrzeby drugiej strony) przypomina mediacja humanistyczna. Mediacja ta jest oparta na dialogu. Wychodzi się w niej z założenia, że każdy człowiek ma możliwość przemiany. Wiele uwagi poświęca się w niej komunikacji między stronami. Istotna jest także cisza. Mediator nie przerywa ciszy, traktując ją jako środek do uzdrowienia relacji i wzmocnienia stron. Stosowana jest często w sporach pracowniczych oraz mediacjach między ofiarą a sprawcą.

Jednym z najważniejszych celów tego rodzaju mediacji, jest uzdrowienie relacji, jednak należy pamiętać, że rolą mediatora nie jest terapia i bezpośrednia praca nad stanami emocjonalnymi niejednokrotnie zranionych, czy też załamanych stron.

Istotne w tego rodzaju mediacji są spotkania indywidualne, wprowadzające zaufanie między mediatorem a stronami. Kolejną cechą wyróżniającą mediację humanistyczną jest zwrócenie stron twarzą w twarz, by nawiązały kontakt wzrokowy. Zazwyczaj unika się tego w mediacji opartej na interesach stron, gdyż takie ustawienie może powodować konfrontacyjne nastawienie stron. Warto również zwrócić uwagę, że kontakt wzrokowy może stanowić poważny problem także w sytuacji, gdy mediację prowadzi się w sprawach, w których doszło niegdyś do przemocy.

Mediacja oparta na interesach stron

Mediacja oparta na interesach stron koncentruje się przede wszystkim na rozwiązaniu sporu. Założeniem leżącym u podstaw tego rodzaju mediacji jest istnienie problemu, będącego wynikiem konfliktu, który odzwierciedla sprzeczność potrzeb i interesów stron. Konflikt postrzegany jest jako problem do rozwiązania. Rola mediatora to zidentyfikowanie różnic pomiędzy stronami, poznanie ich potrzeb oraz żądań. Mediator pomaga w dotarciu do istoty problemu i poszczególnych kwestii do rozwiązania.

Mediacja narratywna

E. Gmurzyńska, wyróżnia mediację narratywną, jako samodzielny rodzaj mediacji. Większość konfliktów ma być następstwem użycia określonego języka, a nie sytuacji faktycznych. Trudno jednak w pełni zgodzić się z tym stwierdzeniem w przypadku niektórych spraw mogących być przedmiotem mediacji. W szczególności w przypadku mediacji gospodarczych, np. w przypadku niespłacenia zobowiązań z tytułu dostawy towarów, już sama sytuacja braku zapłaty za towary stanowi zarzewie konfliktu, choć oczywiście używany język może go dodatkowo potęgować.

W mediacji narratywnej J. Plis wyróżnia trzy etapy:

• opowiedzenie historii (konfliktu) przez strony,
• dekonstrukcję dotychczasowej historii,
• konstrukcję nowej, alternatywnej historii.

            Celem mediacji narratywnej jest oderwanie się stron od stworzonej przez siebie historii, po którym następuje zbudowanie nowej opowieści o ich konflikcie. Nowa historia ma umożliwić utrzymanie relacji między stronami oraz doprowadzenie do jej poprawy. Mediacja narratywna usprawnia komunikację, otwierając możliwości rozwiązania obecnego oraz przyszłych sporów.

Jakie są cele mediacji?

Cele mediacji uzależnione są od modelu, w którym mediacja jest prowadzona. Istnieje jednak pogląd, zgodnie z którym to zawarcie ugody jest celem mediacji. Zawarcie ugody jest zgodnie z nim rozumiane jako osiągnięcie porozumienia w kwestii rozwiązania sporu lub zapobiegnięcia jego eskalacji. Zwraca się jednak uwagę, że najlepszym stanem jest znalezienie rozwiązania godzącego interesy stron w taki sposób, by każda z nich mogła czuć się zwycięzcą.

Należy jednak pamiętać o innych celach mediacji, które nie muszą kolidować z celem głównym, którym wydaje się być zawarcie ugody. Mediacja w zależności od swej formy, czy też przyjętych technik i założeń, ma walor edukujący, dzięki któremu strony uczą się ze sobą rozmawiać. Może ona też odmieniać uczestników konfliktu, zwiększając ich zdolność empatii, pobudzając wrażliwość na uczucia i racje drugiej strony.

Mediacja daje szanse zmiany perspektywy patrzenia na dany problem. Ponadto stanowi ona składnik budowy społeczeństwa obywatelskiego, biorącego sprawy we własne ręce. Społeczeństwo, dzięki mediacji, ma szanse aktywnie uczestniczyć w rozwiązywaniu konfliktów, zamiast biernie czekać na rozstrzygnięcia sądów.

Z punktu widzenia ekonomii celem mediacji może być też oszczędność zasobów i czasu, a także minimalizacja różnorodnych ryzyk.

Kluczową w relacjach rodzinnych, pracowniczych i gospodarczych może zaś okazać się możliwość utrzymania i naprawienia relacji. Możliwość ta ma znacznie większą szansę realizacji w mediacji niż w procesie sądowym, czy choćby arbitrażu.

Reasumując, w wąskim rozumieniu za główny cel mediacji należy uznać zawarcie ugody, jednak w szerszym ujęciu mediacja skierowana jest na wiele celów natury społecznej, etycznej, emocjonalnej, czy też ekonomicznej.

Wykaz źródeł

Literatura

R. Morek, Mediacja w sprawach cywilnych, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

A. Cybulko, Mediacja w sprawach rodzinnych, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

A. Siedlecka-Andrychowicz, Mediacja w sprawach karnych, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

P. Waszkiewicz, Mediacja w sprawach nieletnich, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

A. Binsztok (red.), Sztuka skutecznego prowadzenia mediacji – zagadnienia prawne i ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2012.

M. Tabernacka, Negocjacje i mediacje w sferze publicznej, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

M. Czapski, Mediacja w sporach akademickich, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

S. Pieckowski, Mediacja gospodarcza, Difin, Warszawa, 2015.

E. Gmurzyńska, Rodzaje mediacji, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

E. Gmurzyńska, Rodzaje mediacji, w: Mediacja, L. Mazowiecka (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.

A. Kalisz, Mediacja jako forma dialogu w stosowaniu prawa, wyd. Difin, Warszawa, 2016.

J. Plis, Rodzaje mediacji w: A. M. Arkuszewska, J. Plis (red. nauk.), Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych, Wolters Kluwer SA, Warszawa, 2014.

J. Ciszewski (red.), Pozasądowe metody rozwiązywania i rozstrzygania sporów gospodarczych, w: Polskie prawo handlowe, LexisNexis, Warszawa, 2011.

L. Riskin, Understanding Mediators’ Orientations, Strategies and Techniques: A Grid For the Perplexed, Harvard Negotiation Law Review, 1996, vol. 1.

Akty prawne

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego., Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 t.j. Dz.U. 2020 poz. 1575.

Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi., Dz.U. 2002 nr 153 poz. 1270, t.j. Dz.U. 2019 poz. 2325.

Obraz Gerd Altmann z Pixabay