Odpowiedni charakter czy wykształcenie nie zawsze wystarczą do tego by przyjąć właściwą w danej sytuacji postawę. Etyka zawodowa mediatora jest niezwykle ważnym zagadnieniem. Każdy mediator powinien mieć opracowane zasady postępowania w trudnych z etycznego punktu widzenia sytuacjach. Na szczęście społeczność mediacyjna, wypracowała kodeksy etyczne, zwierające normy postępowania mediatorów. Mogą one znacznie ułatwić mediatorom podejmowanie trudnych wyborów. Jednak czy powinni oni bezwzględnie ich przestrzegać?
Etyka zawodowa mediatora
Akty prawa stanowionego wymagają od mediatora zachowania poufności i bezstronności. Zasady prawne są w tym przypadku jednocześnie ważnymi zasadami etycznymi, choć regulują one tylko nieznaczną część zagadnień etycznych związanych z prowadzeniem mediacji. Ośrodki mediacyjne oraz stowarzyszenia mediatorów mogą wprowadzać pewne standardy, celem zapewnienia profesjonalizmu i wysokiego poziomu etyki zawodowej mediatorów. Tworząc tego rodzaju normy mogą odwoływać się do przyjętych kodeksów mediatorów, które pomimo iż nie są przepisami prawa, a ich stosowanie jest dobrowolne, są powszechnie akceptowane w praktyce mediacji.
Jak słusznie zauważa C. W. Moore, żaden kodeks standardów etycznych nie jest w stanie przewidzieć wszystkich okoliczności, a jego postanowienia nie mogą jasno przedstawić wszelkich rzeczywistych sporów. Jest to jego zdaniem widoczne w sytuacjach, w których występują napięcia między różnymi wartościami etycznymi. Przykładowo, zachowanie poufności może stać w sprzeczności z niebezpieczeństwem wyrządzenia szkód niereprezentowanym w sporze osobom trzecim. Niemniej jednak trzeba przyznać, że kodeksy etyczne dają dodatkowe wskazówki mediatorom, sugerując jakimi normami powinni kierować się w swoich działaniach. Jednakże, należy pamiętać, że stosowanie kodeksów etycznych nie może w stać w sprzeczności z przepisami prawa stanowionego.
Najważniejsze kodeksy etyczne
Do najważniejszych kodeksów etycznych mediatorów należy Europejski kodeks postępowania mediatorów. Zgodnie z zapisami tego dokumentu mediatorzy mogą zobowiązać się do przestrzegania jego zapisów dobrowolnie i na własną odpowiedzialność. Kodeks ten reguluje problematykę:
- kompetencji oraz mianowania mediatorów, a także zasad promowania swoich usług przez mediatorów (zgodnie z zapisami dokumentu mediator przed przyjęciem nominacji powinien upewnić się co do posiadanego wykształcenia i kompetencji do prowadzenia mediacji),
- niezależności, neutralności i bezstronności mediatorów,
- procedury mediacyjnej oraz płatności,
- poufności.
Poza Europejskim kodeksem postępowania mediatorów, istnieją również kodeksy krajowe. Najważniejsze z nich to opracowane przez Społeczną Radę ds. Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów (ADR) przy Ministrze Sprawiedliwości Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora oraz będący ich rozwinięciem Kodeks Etyczny Mediatorów Polskich. Jak wspominałem, należy odróżnić kodeksy etyczne od prawa stanowionego, o czym mówią zresztą same kodeksy. W Standardach prowadzenia mediacji i postępowania mediatora zwraca się uwagę na fakt, iż nie są one źródłem prawa ani też nie mogą być podstawą do wysuwania roszczeń prawnych. W Kodeksie Etycznym Mediatorów Polskich zwraca się natomiast uwagę, że kodeks ten nie zastępuje prawa. Mediator musi brać to pod uwagę, gdyż stosowanie się do kodeksów etycznych może okazać się niewystarczającym wyjaśnieniem w przypadku złamania prawa przez mediatora.
Zasady etyczne
Wymienione dokumenty w szczegółowy sposób opisują reguły postępowania mediatora w wielu sytuacjach. Nie zamierzam jednak omawiać ich w tym artykule. Chciałbym jednak zwrócić uwagę na pewien fragment Kodeksu Etycznego Mediatorów Polskich, który zdaje się być kwintesencją zapisów zawartych w tym dokumencie:
Źródłem mocy Kodeksu są wartości etyczne leżące u podstaw tego zawodu. Mediatorzy pomagają stronom rozwiązać konflikt, nie stosując żadnej formy przymusu ani manipulacji. W swej pracy kierują się uczciwością, prawością, bezstronnością i dbałością o rzetelny, zgodny z regułami sztuki przebieg mediacji.
W cytowanym powyżej fragmencie zwraca się uwagę na fakt niestosowania żadnej formy przymusu i manipulacji. Wydaje się, że wynika to wprost z zasady dobrowolności mediacji. Dobrowolność mediacji jest warunkiem koniecznym do jej przeprowadzenia. Niedopuszczalne są żadne formy nacisku na strony, podobnie jak manipulowanie nimi w celu skłonienia ich do mediacji, zawarcia ugody bądź ujawnienia informacji. Ponadto we fragmencie tym można się odwołano się do zasady bezstronności oraz zasady profesjonalizmu mediatora (poprzez wskazanie na dbałość o rzetelność i zgodny z regułami sztuki przebieg mediacji).
Warto zwrócić uwagę na wymienione uczciwość i prawość. Są one wartościami uniwersalnymi, które można przypisać do wielu innych dziedzin życia ludzkiego. W przypadku mediatora nabierają one jednak szczególnej wagi, gdyż mediator jest osobą, którą strony obdarzyły szczególnym zaufaniem. Zawiedzenie tego zaufania mogłoby spowodować dotkliwe szkody dla stron sporu – materialne, prawne, a bardzo często także emocjonalne.
Kodeksy nie zastąpią myślenia
Społeczna Rada ds. ADR opracowała Kodeks Etyczny Mediatorów Polskich jako standardy ogólne. Rada zachęca jednak organizacje zrzeszające mediatorów poszczególnych specjalności do tworzenia regulacji uwzględniających specyfikę danego typu mediacji. Jest to moim zdaniem dość słuszny postulat, gdyż pewne rodzaje mediacji wiążą się ze szczególnym ryzykiem naruszenia dobra drugiego człowieka. Inne cele i zasady powinny kierować mediatorem gospodarczym, a inne mediatorem w sprawach karnych lub mediatorem organizującym projekt z zakresu mediacji rówieśniczych.
Mediatorzy nie mają obowiązku stosowania się do kodeksów etycznych. Wydaje się jednak, że ich stosowanie zapewnić może wyższą jakość usług świadczonych przez mediatorów, zwiększając jednocześnie zaufanie klientów do procesu mediacji. Stosowanie przez mediatorów kodeksów etycznych jest w interesie zarówno stron sporów (zapewniając im wyższe standardy usług świadczonych przez mediatorów), jak i samych mediatorów (zwiększając zaufanie potencjalnych klientów i pozytywnie wpływając na popularyzację mediacji jako formy rozwiązywania sporów). Mediator powinien jednak zachować otwarty umysł. Jeżeli kodeks etyczny stałby w sprzeczności z dobrem stron w konkretnej sprawie lub jego sumienie podpowiadałoby mu lepsze jego zdaniem rozwiązanie, ciąży na nim odpowiedzialność podjęcia ostatecznej decyzji dotyczącej tego w jaki sposób się zachować. Podobnie w przypadku konfliktu kodeksu etycznego z przepisami prawa. Żaden kodeks nie powie mu co powinien zrobić w każdej możliwej sytuacji. Dlatego tak ważne są kompetencje, wiedza, a przede wszystkim charakter mediatora.
Kodeks etyczny Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy
W celu podwyższenia standardów mediacji oraz rozwiązania pewnych dylematów, które mogą stać przed członkami Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy oraz innych osób występujących w jego umieniu, Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwaliło Kodeks Etyczny Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy.
Dokument ten został jednak pomyślany jako zbiór uniwersalnych norm, które stosować będą mogli również inni przedstawiciele społeczności mediacyjnej.
Zawartość Kodeksu etycznego SMP
Już w preambule podkreślono dobro skonfliktowanych stron jako główną wartość przyświecającą działaniu mediatora. Zwrócono w niej również uwagę na rolę mediacji w społeczeństwie oraz odwołano się do idei pokoju, zgody, pojednania i przebaczenia, a także uznano zdolność i prawo człowieka do decydowania o sposobie rozwiązywania własnych problemów, co w oczywisty sposób odnosi się do zasady autonomii woli stron i zasady dobrowolności mediacji.
W preambule podkreślono również, że dokument ten nie zastępuje przepisów prawa ani nie wyznacza sztywnych zasad postępowania w danej sytuacji. Kodeks etyczny SMP stanowi bowiem zbiór ogólnych norm etycznych. Każda sytuacja wymaga indywidualnego podejścia i wyważenia różnych, czasem sprzecznych ze sobą wartości. Kodeks daje więc jedynie pewne wskazówki, którymi powinien kierować się mediator. To do niego należy jednak ostateczna decyzja w danej sytuacji. Zadaniem kodeksu etycznego nie jest bowiem wyczerpujący opis wszystkich możliwych sytuacji. Taki opis jest zresztą zarówno niemożliwy do skonstruowania, jak i niepożądany, gdyż zwalniałby mediatora z odpowiedzialności za podejmowanie decyzji. Kodeks winien jednak wyznaczać pewne generalne standardy, którymi powinni kierować się mediatorzy.
Kodeks etyczny SMP składa się z następujących części oznaczonych literami rzymskimi:
- Dobro stron
- Dobrowolność mediacji i akceptowalność mediatora
- Autonomia woli stron
- Bezstronność
- Neutralność wobec przedmiotu sporu
- Poufność
- Godność, szacunek, bezpieczeństwo
- Profesjonalizm
- Koszty mediacji
- Podstawy do odmowy lub przerwania mediacji
- Promowanie działalności
- Postanowienia końcowe
Jak łatwo się domyślić, Kodeks w wielu miejscach odwołuje się do naczelnych zasad mediacji, choć oczywiście reguluje również inne zagadnienia. Więcej o zasadach mediacji przeczytasz w artykułach Wolność wyboru w mediacji oraz Bezpieczeństwo korzystania z mediacji. Z pełną treścią Kodeksu etycznego SMP możesz natomiast zapoznać się klikając w link poniżej:
Kodeks etyczny Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy
Bibliografia
Arkuszewska A. M., Mediacja w polskim prawie cywilnym, w: Arkuszewska A. M., Plis J. (red. nauk.), Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych, Wolters Kluwer SA, Warszawa, 2014.
Moore C. W., Mediacje. Praktyczne sposoby rozwiązywania konfliktów, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Europejski kodeks postępowania mediatorów (dokument nieformalny, przyjęty na konferencji w Brukseli 2 lipca 2004 r. przez Komisję Europejską), źródło: http://mediacja.gov.pl/Zasady-Etyki-Mediatora.html (dostęp: 07.07.2019 r.).
Kodeks Etyczny Mediatorów Polskich uchwalony przez Społeczną Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości w dniu 19 maja 2008 r., źródło: http://mediacja.gov.pl/Zasady-Etyki-Mediatora.html (dostęp: 07.07.2019 r.).
Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora uchwalone przez Społeczną Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości w dniu 26 czerwca 2006 r., źródło: http://mediacja.gov.pl/Zasady-Etyki-Mediatora.html (dostęp: 07.07.2019 r.).
Kodeks etyczny Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy (dokument wewnętrzny Stowarzyszenia Mediatorzy Polscy, 2020).
