Mediacja w swojej współczesnej formie funkcjonuje od niespełna stu lat. W Polsce pierwsze regulacje dotyczące mediacji pojawiły się dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Niemniej jednak historia mediacji, czy też szerzej historia polubownego rozwiązywania sporów sięga pierwszych cywilizacji. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej rozwojowi polubownych metod rozwiązywania sporów na przestrzeni dziejów.
Prapoczątki rozwiązywania konfliktów
Konflikty są naturalną częścią życia człowieka. Nie muszą one oznaczać wojny na wyniszczenie, o ile zostaną rozwiązane polubownie. Rozumiały to już starożytne cywilizacje. W dużej mierze dzięki tej wieloletniej tradycji, mediacje, arbitraż i inne alternatywne metody rozwiązywania sporów (ADR – alternative dispute resolution) rozwinęły się w znanych nam współcześnie formach.
Według T. Serafina pierwsze wzmianki o mediacji pochodzą z IV tysiąclecia przed naszą erą i wiążą się z cywilizacją Sumerów. Rozwiązywanie sporów odbywało się tam przy pomocy rad pełniących funkcje sądów. Zanim jednak sprawy trafiały do rozpatrzenia przez radę, były przedstawiane maszkimowi, który pełnił funkcję komisarza. Do jego zadań należało mediowanie pomiędzy stronami, celem polubownego rozwiązania sporu.
Dalekowschodnie tradycje rozwiązywania sporów
Na rozwój ADR w Azji niebagatelny wpływ miał zarówno buddyzm, jak i nauki Konfucjusza, żyjącego w latach 551-479 r. p.n.e. W Chinach rozwiązywanie konfliktów w sposób polubowny rozpoczęło się około 2500 lat temu. Toczenie sporów sądowych naruszało zasady etyki konfucjańskiej, gdyż świadczyć miało o braku dobrych relacji ze społecznością. Znamienny był również fakt, że dobro społeczności stanowiło większą wartość niż indywidualne roszczenia. Istotna była również obawa przed utratą dobrego wizerunku, a spowodowanie tego samego u innej osoby uznawane było za przekroczenie społecznie obowiązujących norm. W związku z powyższym, urzędnicy podejmowali się doprowadzenia do ugody jeszcze przed wszczęciem postępowania polubownego. Sangha – wspólnota religijna, odgrywała rolę mediatorów w społecznościach buddyjskich w Indiach i Chinach, a z czasem również w Japonii, Nepalu i innych krajach Azji.
Za panowania dynastii Ming, w każdej wiosce w Chinach wybudowany miał zostać budynek służący jako miejsce spotkań starszyzny, która mediowała w sporach prowadzonych przez mieszkańców wioski. Budynek ten nazywany był shenming, co oznacza wyjaśnianie argumentów. W okresie dynastii Qing wprowadzono zaś trzyetapową procedurę mediacji, w której strony przechodziły przez kolejne etapy, prowadzone przez elitę społeczeństwa, do której należeli m.in. głowa rodu i urzędnicy. Metody te upadły jednak wraz z nastaniem systemu komunistycznego, którego założenia były sprzeczne z takim sposobem prowadzenia mediacji. W Chińskiej Republice Ludowej powołano więc ludowe komisje mediacyjne, które obsadzono jednak ludźmi o niewystarczających kompetencjach, w związku z czym w literaturze można napotkać się na poważne wątpliwości co do ich skuteczności..
Najstarsze pisemne informacje o mediacji w Japonii pochodzą z 894 r. n.e. Związane były one ze sporami wpływowych rodów. Poza wspomnianymi wcześniej czynnikami istotny wpływ na rozwój mediacji w Japonii miały również względy praktyczne, gdyż podróż do sądu była długa i kosztowna. Sądy miały stanowić wyjątkową drogę rozwiązywania konfliktu w przypadku, gdy polubowne metody okazały się zawodne.
Rola Bliskiego Wschodu i Indii
Mediacja rozwijała się również w kulturach ludów semickich. Pasterskie społeczności Bliskiego Wschodu rozwiązywały problemy z pomocą rad starców, w których dyskutowano i mediowano w celu rozwiązania plemiennych i międzyplemiennych konfliktów. W miastach zaś działali urzędnicy, specjalizujący się w interpretacji i stosowaniu prawa. Urzędnik zwany kadi, pełnił funkcje zarówno sądowe, jak i mediacyjne. Rabini w społecznościach żydowskich zarówno mediowali, jak i sądzili w sporach dotyczących ich społeczności. W wielu miejscach wspólnoty żydowskie nie miały bowiem innej możliwości rozwiązywania sporów. W związku z powyższym, w miejscach występowania żydowskiej diaspory sądy rabiniczne pomagały zachować tożsamość kulturową, dając jednocześnie możliwości rozwiązywania sporów.
Również Indie mają swoje zasługi w rozwoju polubownych metod rozwiązywania sporów. W hinduskich wioskach istniał system sprawiedliwości panchayat, w którym pięciu członków rady, pełniącej funkcje administracyjne i zajmującej się sprawami dotyczącymi wspólnych dóbr, zajmowało się również rozwiązywaniem konfliktów, występując jako mediatorzy lub arbitrzy.
Greckie i rzymskie korzenie ADR
W europejskim kręgu kulturowym, według S. Kordasiewicza, praktyka mediacji zachowała się w dokumentach od IX w. do czasów współczesnych. Jednak jak zauważa sędzia H. Mieszkowicz, europejskie źródła polubownego rozwiązywania sporów znajdują się w antycznej Grecji oraz prawie rzymskim. Jako przykłady podaje ona sędziów rozjemczych, instytucję arbitrażu oraz ugody.
Mediacja a starożytna Grecja
T. Serafin dopatruje się zalążków koncepcji filozoficzno-prawnych mediacji w pismach Platona i Arystotelesa. W przypadku Platona spostrzeżenie to jest o tyle ciekawe, że jego dzieła są w większości dialogami. Rozmowa była więc dla tego filozofa kluczowym aspektem wspólnego dochodzenia do prawdy. Niemniej jednak Platon stworzył też wizję idealnego polis, w którym kastowy system społeczny był narzucany obywatelom i utrzymywany siłą i manipulacją. Nie bez przyczyny bywa on oceniany jako totalitaryzm. Filozofia społeczna Platona daleka jest więc od wartości przyświecających mediacji.
W starożytnej Grecji istniała też instytucja sędziego rozjemczego, który pełnił funkcję ówczesnego mediatora. Mógł nim zostać dobrowolnie obywatel grecki, będący powyżej 60 roku życia. Sędzia był wybierany przez strony, a jego zadaniem było doprowadzenie do ugody. W przypadku, gdy nie udało się jej osiągnąć sprawa była kierowana do sądu przysięgłych (gr. hela).
Mediacja a starożytny Rzym i Bizancjum
W starożytnym Rzymie, najstarszą i najbardziej rozpowszechnioną metodą polubownego rozwiązywania sporów był arbitraż. Drugą metodą była mediacja. Za panowania cesarza Dioklecjana, tj. na przełomie III i IV w. n.e., sądownictwo państwowe zostało zastąpione całkowicie sądownictwem polubownym, choć eksperyment ten nie trwał długo. Procedury mediacyjne były oparte w głównej mierze na zwyczaju, jednak z czasem zostały uregulowane w VI w. n.e. przez Digesta Justyniana.
W Egipcie, będącym w VI w. n.e. częścią Cesarstwa Bizantyńskiego, także praktykowano polubowne metody rozwiązywania sporów. W omawianym okresie istniały tam przynajmniej dwie metody polubownego rozwiązywania sporów.
Jedna z nich, określana grecko-łacińskim terminem kompromisson, była w swej istocie podobna do współczesnego arbitrażu. Metoda ta polegała na podpisaniu umowy, w której strony zobowiązywały się do zastosowania się do wyroku wybranego arbitra. Druga, określana jako mesiteia, polegała na zawarciu ugody (zwanej w dokumentach dialysis), przy pomocy tzw. dobrych przyjaciół lub zacnych obywateli. Forma ta jest bardzo podobna do współczesnej mediacji. Znaczna część zachowanych ugód dotyczyła spraw rodzinnych, które rozstrzygnięte polubownie nie rujnowały relacji. Ugody zabezpieczane były poprzez przysięgę lub zobowiązanie do zapłaty w przypadku, gdyby sprawa mimo ugody została wytoczona na drogę sądową. Wartość zobowiązania mogła wielokrotnie przewyższać wartość sporu. Przyczyn popularności tych metod, podobnie jak w przypadku Japonii, można doszukiwać się w dużych kosztach, związanych m.in. z dotarciem do sądu w ówczesnych warunkach.
Etymologia terminu mediacja
Starożytne cywilizacje Rzymu i Grecji są w kontekście mediacji interesujące z jeszcze jednego powodu. Wiele ważnych terminów używanych w cywilizacji europejskiej ma swój źródłosłów w językach tych cywilizacji – łacinie i starożytnej grece. Warto zastanowić się czy jest tak również w przypadku określenia mediacja.
H. Karaszewska wywodzi to słowo z greckiego terminu medos, oznaczającego jej zdaniem tyle co pośredniczący, neutralny, nieprzynależny do żadnej ze stron. Trudno jednak zweryfikować ten źródłosłów, gdyż autorka nie podała zapisu w alfabecie greckim, przez co można jedynie domyślać się o jakie słowo jej chodzi. Przykładowo, starogrecki termin
był określeniem dotyczącym pochodzenia i oznaczał Meda lub Persa.
Co prawda termin
oznacza pośredni, jednak jego transkrypcja brzmiałaby mesos, a nie medos. Brak zapisu w starogreckim powoduje spory problem z weryfikacją tezy o pochodzeniu słowa mediacja od terminu, do którego odnosi się autorka.
Dużo pewniejszym źródłosłowem wydaje się więc również przywoływane przez ww. autorkę łacińskie mediatio¸ oznaczające pośrednictwo oraz mediare oznaczające być w środku lub pośredniczyć w sporze.
Kto rozwiązywał konflikty w średniowieczu?
W zdominowanej przez chrześcijaństwo Europie roli mediatorów podejmowali się duchowni katoliccy i prawosławni, a ich rola wiązała się z Chrystusem, uważanym za najwyższego mediatora. W XIV w. papież Benedykt XII został poproszony przez królów Anglii (Edwarda III) oraz Francji (Filipa VI) o pomoc w rozwiązaniu sporu – nie jako sędzia lub arbiter, lecz jako mediator, będący wspólnym przyjacielem obydwu stron. Niemniej jednak, do końca XVI w. zamiast mediacji dominowało głównie postępowanie arbitrażowe, powierzane zazwyczaj właśnie papiestwu.
W rozwiązywanie sporów o charakterze gospodarczym wielki wkład wnieśli zawodowi, prywatni i wyspecjalizowani w sprawach gospodarczych mediatorzy rozwiązujący spory, m.in. pomiędzy sprzedawcami i nabywcami we włoskich portach i na rynkach.
Rozwój ADR w Ameryce Północnej
Do Stanów Zjednoczonych i Kanady polubowne metody rozwiązywania sporów przeniknęły wraz z purytanami, kwakrami, społecznością żydowską oraz chińską. Jednocześnie rdzenni Amerykanie korzystali z pewnych form konsensusu. Nowożytne formy alternatywnego rozwiązywania sporów powstały w Anglii, skąd zostały przeniesione do USA, wraz z pozostałymi elementami kultury prawnej. To właśnie na tych wielokulturowych fundamentach powstała współczesna mediacja, której największy rozwój dokonał się właśnie w Stanach Zjednoczonych.
W latach czterdziestych XX w. dotyczyła ona przede wszystkim spraw pracowniczych, jednak w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych upowszechniła się, obejmując np. sprawy dotyczące dyskryminacji ze względu na kolor skóry lub pochodzenie. Początkowo mediatorami byli prawnicy, wykonujący niejednokrotnie swoje zadania w formie wolontariatu. Lata osiemdziesiąte to dalszy wzrost popularności mediacji, również w publikacjach naukowych. Największy rozkwit przypadł jednak na lata dziewięćdziesiąte, kiedy to mediacje objęły wszystkie sądy i wszystkie sprawy, a sukces mediacji w USA stał się wzorem dla rozwoju mediacji w Europie. Inne metody polubownego rozwiązywania sporów praktykowane były jednak wcześniej. W 1926 r. zostało powołane do życia Amerykańskie Stowarzyszenie Arbitrażu.
Rozwój polubownych metod rozwiązywania sporów można postrzegać jako reakcję na niewydolność tradycyjnego systemu sądownictwa. Zmiany, które nastąpiły w Stanach Zjednoczonych w XX w. pokazały, że poza drogą sądową istnieją różnorodne alternatywne sposoby rozwiązywania sporów, ze szczególnym uwzględnieniem mediacji, stanowiące realną odpowiedź na problemy związane z niedostatkami tradycyjnych metod rozwiązywania sporów poprzez sądownictwo powszechne.
Znaczenie Unii Europejskiej dla rozwoju mediacji
Współczesna Europa stosunkowo późno dostrzegła korzyści płynące z alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Motywowana sukcesem Stanów Zjednoczonych w tej materii, zaczęła podejmować pewne działania, mające sprzyjać rozwojowi polubownych metod rozwiązywania sporów. W 2002 r. Komisja Europejska opublikowała zieloną księgę, mając na celu wywołanie publicznej dyskusji o alternatywnych metodach rozwiązywania sporów w Europie. W 2004 r. opracowano Europejski kodeks postępowania mediatorów, natomiast w 2008 r. dyrektywę w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych. Dyrektywa obejmuje swoim zakresem spory transgraniczne.
Rozwój polubownych metod rozwiązywania sporów w Polsce
W historii Polski wzmianki o polubownych metodach rozwiązywania konfliktów pojawiają się początkowo w średniowieczu, kiedy to istniała nieformalna instytucja tzw. jednaczy. Znano także sąd polubowny. W trybunałach koronnym i Litewskim, będących najważniejszymi sądami szlacheckimi, sprawy często kończyły się zawarciem porozumienia. Mediatorami lub arbitrami byli sędziowie trybunalscy. Ze względu na częste pełnienie przez nich tych funkcji, praca sądów stawała się utrudniona, w związku z czym w 1726 r. zakazano sędziom trybunału udziału w postępowaniach pojednawczych. Rolę rozjemców pełniły również osoby znane i szanowane, np. wuj króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – książę Michał Fryderyk Czartoryski.
W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się regulacje dotyczące sądownictwa polubownego zawarte w ówczesnym kodeksie postępowania cywilnego. Mediacja rozwinęła się zaś znacznie później. Co prawda jej genezy upatruje się również w dwudziestoleciu międzywojennym, jednak jej rzeczywisty rozwój możliwy był dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Mediacja pojawiła się w polskim porządku prawnym po raz pierwszy w 1991 r. w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Następnie wprowadzano mediacje w kolejnych obszarach prawa, przede wszystkim w procedurze cywilnej w 2005 r., ale także w procedurze administracyjnej, sądowo administracyjnej, w sprawach karnych, czy też w sprawach nieletnich.
Podsumowanie
Alternatywne metody rozwiązywania sporów przeszły na przestrzeni dziejów długą drogę, a ich historia sięga czasów starożytnych cywilizacji. Obecnie dzięki postępowi technologii możliwe jest stosowanie polubownych metod rozwiązywania sporów przy pomocy sieci Internet. Taka forma radzenia sobie z konfliktami nazywana jest ODR (ang. online dispute resolution). Dzięki rozwojowi technologii, polubowne metody rozwiązywania konfliktów wkraczają w zupełnie nowy etap. Rozwiązywanie sporów przy użyciu środków komunikacji elektronicznej posiada wiele zalet, jednak nastręcza również pewnych problemów, związanych chociażby z zachowaniem poufności mediacji. Niemniej jednak ODR mogą stanowić jedno z najlepszych narzędzi rozwiązywania sporów, szczególnie w czasach pandemii COVID-19.
Bibliografia
Kordasiewicz S., Historyczna i międzynarodowa perspektywa mediacji, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. Gmurzyńska E., Morek R., Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009.
Ładziak P., http://bialapodlaska.sr.gov.pl/pliki/194.pdf (dostęp: 27:11.2016 r.)
Mieszkowicz H., http://www.plock.so.gov.pl/index.php?p=m&idg=mg,127,134 (dostęp: 27.11.2016 r.)
Moore C. W., Mediacje. Praktyczne sposoby rozwiązywania konfliktów, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009.
Pieckowski S., Mediacja gospodarcza, Difin, Warszawa 2015.
Platon, Państwo, tłum. Witwicki W., Wydawnictwo ANTYK, Kęty 2003.
Serafin T., Geneza instytucji mediacji, w: Arkuszewska A. M., Plis J. (red. nauk.), Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych, Wolters Kluwer SA, Warszawa 2014.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. U. UE. L. z 2008 r. Nr 136, str. 3 z późn. zm.).
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Kodeks Postępowania Cywilnego., Dz.U. 1930 nr 83 poz. 651, z późn. zm.
Obraz Diana Butacu z Pixabay
