Metody rozwiązywania sporów
Sposoby rozwiązywania sporów można zasadniczo podzielić na sądowe oraz pozasądowe, nazywane również alternatywnymi metodami rozwiązywania sporów (ADR). Co charakteryzuje postępowanie sądowe, a co alternatywne wobec niego metody rozwiązywania konfliktów? Z czego wynika możliwość rozpatrzenia naszej sprawy przez sąd? Czym różni się sądowe rozwiązywanie sporów od ADR? Które metody rozwiązywania sporów możemy uznać za alternatywne?
Rozwiązywanie sporów poprzez sądy powszechne
Sposoby rozwiązywania sporów, dominujące w danym kraju, uwarunkowane są poprzez czynniki kulturowe i historyczne. W Polsce istnieją pewne tradycje polubownego rozwiązywania sporów. Pomimo tego w polskich realiach dominuje rozwiązywanie sporów poprzez sądy. Prawo do rozstrzygnięcia sprawy przez sąd jest prawem konstytucyjnym. Niedopuszczalne jest więc jego ustawowe ograniczenie. Aby zastosować inny niż sądowy tryb rozstrzygnięcia sprawy, konieczna jest zgoda wszystkich stron sporu. Zgoda ta może być wyrażona zdaniem P. Sobolewskiego zarówno ex post, jak i ex ante. W przypadku, gdy któraś ze stron nie wyrazi takiej zgody, sprawa będzie musiała zostać rozstrzygnięta w postępowaniu sądowym.
Miejsce sądów powszechnych w polskim porządku prawnym
Podstawowe zagadnienia związane z funkcjonowaniem sądów oraz ich pozycją ustrojową określa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Sądy i trybunały stanowią władzę sądowniczą RP, będąc władzą odrębną i niezależną od innych władz. Jak stanowi Konstytucja w art. 175 ust. 1: Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.
Zgodnie z art. 177 Konstytucji: Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Działalność sądów powszechnych regulowana jest Ustawą Prawo o ustroju sądów powszechnych. Zgodnie z nią sądami powszechnymi są sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne, sprawujące wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Sądy powszechne wykonują również inne zadania z zakresu ochrony prawnej powierzone w drodze ustaw lub przez wiążące Rzeczpospolitą Polską prawo międzynarodowe lub prawo stanowione przez organizację międzynarodową, jeżeli z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy ją konstytuującej wynika, że jest ono stosowane bezpośrednio.
Jawność postępowania sądowego
Niezwykle istotną cechą postępowania przed sądami jest ich jawność. Wynika ona z Konstytucji oraz Prawa o ustroju sądów powszechnych. Art. 45, ust. 1 Konstytucji stanowi: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Jednakże zgodnie z ust. 2 tego samego artykułu: Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie. Ma to bardzo istotne znaczenie w kontekście niechęci rozwiązywania niektórych sporów przed sądami państwowymi. Nawet jeżeli ich jawność zostanie wyłączona, to wyrok zostanie ogłoszony publicznie.
Czasem jednak, z różnych przyczyn, strony mogą nie chcieć ogłoszenia publicznie rozstrzygnięcia sporu między nimi, a tym bardziej samego faktu pojawienia się konfliktu. Dotyczy to w szczególności podmiotów gospodarczych. W takim przypadku strony mogą preferować inne niż sądowe metody rozwiązywania konfliktów, które gwarantują im poufność.
Zasada jawności znalazła swoje odzwierciedlenie również w Prawie o ustroju sądów powszechnych, którego art. 42 § 2 stanowi, że: Sądy rozpoznają i rozstrzygają sprawy w postępowaniu jawnym. § 3 tegoż artykułu dopuszcza wyłączenie jawności postępowania lub rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jedynie na podstawie przepisów ustaw. O ile zasada ta zapewnia transparentność w działalności sądownictwa państwowego, o tyle może stanowić pewien problem, mogący w odczuciu niektórych podmiotów naruszać ich interesy, co może skłonić je do skorzystania z innej metody rozwiązania sporu.
Instancyjność sądów
Postępowania przed sądownictwem państwowym często trwają bardzo długo. Czas od wniesienia sprawy, do jej prawomocnego rozstrzygnięcia przez sąd bywa często liczony w latach. Sądy są obciążone dużą liczbą spraw, a postępowania są bardzo sformalizowane oraz jak zostało już powiedziane, przynajmniej dwuinstancyjne. Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego (k.p.c.), od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja. Od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku można natomiast wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Istnieje również możliwość wznowienia postępowania w przypadkach określonych przez k.p.c.
Znaczenie sądów
Tak skonstruowany system rozstrzygania sporów stwarza realną szansę na dochodzenie sprawiedliwości, co jest realizacją konstytucyjnego prawa do sądu. Kosztem tej niezwykle cennej możliwości jest jednak dłuższy czas potrzebny na ostateczne rozstrzygnięcie sprawy oraz znacznie wyższe koszty. Sądy bywają krytykowane za swoją opieszałość, która związana może być zarówno z czynnikiem ludzkim (np. błędami w zarządzaniu), jak i stanowionym prawem, które może powodować systemowe opóźnienia w działaniu sądów.
Niemniej jednak, jeżeli sądy mają działać w sposób gwarantujący ochronę podstawowych praw obywatelskich, należy zaakceptować fakt, że postępowania przed nimi ze swej natury trwają dłużej, niż w przypadku sądów arbitrażowych, czy też w przypadku innych metod rozwiązywania sporów. Nie oznacza to jednak, że nie można niczego w działaniach sądów usprawnić, czy też skorzystać zamiast sądów z innych metod rozwiązywania sporów, które niejednokrotnie mogą okazać się dla stron korzystniejsze i bardziej przyjazne. Jeżeli jednak ADR zawiodą, rozstrzygnąć sprawę będzie mógł jedynie sąd. Dlatego też rola sądów w realizowaniu podstawowych praw człowieka i budowaniu demokratycznego państwa prawa jest niezaprzeczalna.
Pozasądowe metody rozwiązywania konfliktów
Pozasądowe metody rozwiązywania konfliktów nazywane są w literaturze alternatywnymi metodami rozwiązywania sporów (ADR od angielskiego alternative dispute resolution). Wyrażenie alternatywne skłania do zastanowienia się nad pytaniem wobec czego omawiane metody są alternatywą? Jeden z poglądów głosi, iż są one alternatywą wobec sądownictwa państwowego, czy też klasycznego procesu sądowego. Według tego poglądu ADR obejmują wszystkie pozasądowe metody rozwiązywanie sporów, włączając w to budzący największe kontrowersje arbitraż. Używając terminu alternatywne metody rozwiązywania sporów, właśnie tak rozumiem ten termin. Jednakże nie można nie wspomnieć o innych poglądach dotyczących tego problemu.
Inne spojrzenia na zagadnienie ADR
Niektórzy autorzy jako kryterium przyjmują dobrowolność i nieadjudykacyjność, co implikuje fakt nieobejmowania tym terminem arbitrażu. Jest on bowiem ze swej natury adjudykacyjny, tzn. polega on na wydaniu wiążącego orzeczenia, a nie na dochodzeniu przez strony do porozumienia. Należy zauważyć, iż ADR zostały podobnie zdefiniowane w Zielonej Księdze w sprawie alternatywnego rozwiązywania sporów w prawie cywilnym i handlowym.
Dla celów tej Zielonej Księgi alternatywne metody rozwiązywania sporów są zdefiniowane jako procedury pozasądowego rozwiązywania sporów prowadzone przez neutralną osobę trzecią, z wyłączeniem arbitrażu.(…)[1].
Istnieje również pogląd, według którego do ADR należą także działania podejmowane w ramach wykonywania władzy sądowniczej, które mają umożliwić nieantagonistyczne zakończenie sporu, w tym dokonywane przez sędziów czynności, mające na celu doprowadzenie do ugody. Czynności te stosowane są jednak w ramach samego procesu. W związku z czym należy je moim zdaniem postrzegać jako czynności związane z normalnym trybem procesu sądowego, a nie jako alternatywę wobec niego. W związku z powyższym jako alternatywne metody rozwiązywania sporów powinniśmy rozumieć te metody, które nie są metodami związanymi z postępowaniem przed sądami, choć oczywiście mogą być one prowadzone ze skierowania sądu (lecz nie w ramach samego procesu przed sądem).
Do najpopularniejszych alternatywnych metod rozwiązywania sporów należą przede wszystkim mediacja (zarówno ze skierowania sądu, jak i na podstawie umowy) oraz arbitraż. Te oraz inne ADR opiszę w kolejnych artykułach.
[1] Brak jest oficjalnej polskiej wersji przytaczanego dokumentu. Cytat w języku polskim podany za: S. Pieckowski, Mediacja gospodarcza, op. cit., s.25. Cytowany fragment tekstu ma w języku angielskim następujące brzmienie:
Alternative methods of dispute resolution, for the purposes of this Green Paper, are defined as out-of-court dispute resolution processes conducted by a neutral third party, excluding arbitration proper.(?).
Tekst księgi w języku angielskim dostępny pod adresem:
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52002DC0196&qid=1481583181601&from=PL (dostęp: 14.07.2019 r.).
Bibliografia:
Morek R., Wprowadzenie, w: Mediacje, teoria i praktyka, red. Gmurzyńska E., Morek R., Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2009.
Pieckowski S., Mediacja gospodarcza, Difin, Warszawa, 2015.
Sobolewski P., Mediacja w sprawach cywilnych, Przegląd Prawa Handlowego, 2006, nr 2.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, ze zm.
Ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 27 lipca 2001 r., Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070, tj. Dz.U. 2019 poz. 52.
Ustawa Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. 1964 Nr 43 poz. 296, tj. Dz.U. 2018 poz. 1360.
Zielona Księga w sprawie alternatywnego rozwiązywania sporów w prawie cywilnym i handlowym. Wydana przez Komisję Europejską dnia 19 kwietnia 2002 r.
